Matka Makryna (ebook)

Literatura trudna w odbiorze. Raczej dla koneserów.

Życie pisze najlepsze scenariusze – to stwierdzenie stało się już truizmem. Rozpoczynanie od niego recenzji jakiegokolwiek artystycznego dzieła musi się jawić jako strzał w stopę. Zaryzykuję, albowiem trudno nie użyć tego powiedzenia, gdy po przeczytaniu książki Jacka Dehnela, samo ciśnie się na papier. Bo kto wymyślił by nieuczoną staruszkę, prostą kobietę, która nabrała pół świata, w tym samego papieża i takie osobistości jak Księcia Adama Czartoryskiego, Juliusza Słowackiego czy Adama Mickiewicza? Jeśli dodamy do tego, że to nasza rodaczka i nie zapomnimy o podlaniu wszystkiego dużą porcją psychologicznej głębi z życia historycznej postaci powstaje świetny materiał na powieść. Tytułowa Matka Makryna to w rzeczywistości Irena Wińczowa, wdowa po wiecznie pijanym, znęcającym się nad nią carskim oficerze. Taką ją poznajemy wraz z początkiem powieści a Jacek Dehnel przez kolejne strony pokazuje nam jak doszło do tego, że ta prosta kobieta stała się Matką Makryną, bożyszczem tłumów, niemalże świętą męczennicą, przed którą klękał sam wieszcz Mickiewicz. W książce przeplatają się dwie narracje. Z jednej strony znajdziemy w niej opis cierpień Makryny, jako zakonnicy, przełożonej grekokatolickiego klasztoru bazylianek, którą prześladuje biskup Siemaszko, chcąc zmusić do przejścia wraz z całym zakonem na prawosławie. Z drugiej to monolog wdowy Wińczowej, okrutnie traktowanej przez męża, samotnej i poniżanej przez patriarchalne społeczeństwo, która przez oszustwo powoli przeistacza się w żywy symbol. Przedstawiona w powieści relacja Makryny o jej męczeństwie, dla każdego kto interesował się wcześniej tą kontrowersyjną postacią wyda się bardzo znajoma. Na długo przed Dehnelem Juliusz Słowacki, zafascynowany fałszywą zakonnicą, ale nic nie wiedząc na temat jej prawdziwej tożsamości, po spotkaniu z nią napisał poemat „Rozmowa z Matką Makryną Mieczysławską”. Kto zna utwór poety dostrzeże, że autor „Matki Makryny” przepisał opisy jej mąk niemalże słowo w słowo ze wspomnianego poematu, posługując się tymi samymi sformułowaniami i językiem ale przekładając lirykę na prozę. Pozwoliło to zachować niejaką wierność ówczesnych wyobrażeń na temat bohaterki powieści, jednakże sprawia również, że znającym tekst Słowackiego ta część książki może wydać się niewnosząca niczego nowego do historii tej postaci. Na ile w powieści historycznej, która nie jest wszak dokumentem, reportażem, powinno się zachowywać taką wierność wbrew oryginalności i świeżości spojrzenia? Opisy cierpienia Makryny, mimo iż dla ówczesnych na pewno przejmujące, po kilku stronach nużą, a z postacią z brązu, pokrytą patyną ciężko poczuć więź. Poza tym są to relacje czarno-białe, ze z góry ustalonym podziałem na dobro i zło, w których zmieniają się jedynie oprawcy ale poza tym nie zachodzi jakakolwiek zajmująca ewolucja postaci. Opowieści o męczeństwie oparte w dużej mierze na poemacie Słowackiego stanowią zdecydowanie najsłabszą część powieści. Druga narracja, czyli opowieść Ireny Wińczowej stanowi o wiele ciekawszą część książki Dehnela. To jej relacja, z opisami wewnętrznych rozterek, z oszustwami i zwrotami akcji, w której trudno nie współczuć głównej bohaterce a jednocześnie nie odczuwać czegoś w rodzaju podziwu dla niej stanowi magnes przyciągający do lektury. To nie jest postać pomnikowa, niewzruszona, uosobienie mitu. To żywa osoba, która przechodzi w trakcie powieści niebywałą przemianę. Irena w przeciwieństwie do Makryny jest na wskroś prawdziwa. Zabawne może wydawać się, że to właśnie w jej narracji Dehnel mógł najbardziej popuścić wodze fantazji a mimo to wydaje nam się ona bardziej rzeczywista od męczennicy Makryny, w której opowieści autor sztywno trzymał się historycznych dokumentów (mimo, iż powielających fałszywą wersję wydarzeń przedstawianych przez Makrynę i może stąd wrażenie sztuczności tej postaci?). Trudno nie współczuć Makrynie-Irenie. Mimo zmyślonych cierpień jako bazyliańskiej ksieni doznała ona bowiem wielu krzywd, zarówno od swojego męża jak i od otoczenia. Sama bohaterka powieści Dehnela w swoich zwierzeniach mówi o tym, że czuje się usprawiedliwiona, gdyż wcale nie kłamała. Cierpienia, których doznała były bowiem rzeczywiste. Razy, które spadły na jej plecy nie zostały zmyślone. Blizny na jej ciele istniały naprawdę. Zmieniając swojego męża okrutnika w okrutnego prawosławnego biskupa nadała swojemu cierpieniu sens i dała ludziom to czego potrzebowali. „Skąd ja tam miałam wiedzieć, w Wilnie dalekim, w Lubczu, w Kobyliniku, w Madziołach, brnąca przez slapoć w mężowskim szynelu i baszmakach dziurawych, że tu na mnie czekają, że nikogo tak nie wyglądają jak starej bazylianki bliznowatej, którą Moskale obili i której każda blizna na wagę złota? Że do ich werku pasuję jak zgubione kółeczko, które zegarmistrzowi wypadło z mechanizmu i gdzieś daleko, pod kantorkiem, w śmiecince leży?” - to ówcześni stworzyli Matkę Makrynę. Po co? Komu to miało służyć? Jaką odgrywała rolę? By odpowiedzieć na te pytania sięgnijcie po powieść.