Niedobór żelaza – objawy, przyczyny, leczenie

Uwaga! Ten artykuł ma charakter wyłącznie edukacyjny, nie służy samoleczeniu i nie może zastąpić indywidualnej konsultacji lekarskiej.

Żelazo w organizmie – wchłanianie, przyswajanie, magazynowanie

Żelazo to jeden z najważniejszych pierwiastków w organizmie człowieka. Znajduje się w aktywnych centrach hemoglobiny i mioglobiny – białek transportujących tlen we krwi i w mięśniach. Żelazo wchodzi także w skład enzymów łańcucha oddechowego, niezbędnych przy uzyskiwaniu energii w komórkach, a także w innych, licznych enzymach, np. cytochromach.

Homeostaza żelaza w organizmie ludzkim, (utrzymanie równowagi między jego przyswajaniem a użytkowaniem) jest skomplikowana i bardzo ściśle regulowana. Kontroli podlega wchłanianie żelaza z przewodu pokarmowego, jego transport we krwi, magazynowanie (przede wszystkim w wątrobie) i regulacja stężenia w stanach chorobowych. To ostanie zjawisko jest ciekawe, ponieważ przy infekcjach, chorobach zakaźnych czy przewlekłych stanach zapalnych aktywują się mechanizmy zmniejszające przyswajanie żelaza, aby ograniczyć jego dostępność dla organizmów chorobotwórczych i utrudnić im namnażanie.

Co istotne, ludzkie ciało nie ma mechanizmów pozwalających na pozbycie się nadmiaru żelaza. Dlatego choroby polegające na tzw. przeładowaniu żelazem (hemochromatozy) są bardzo niebezpieczne. Równie groźne są niedobory żelaza, które mogą prowadzić do anemii, czyli niedokrwistości z niedoboru żelaza.

Objawy niedoboru żelaza

Objawy niedoboru żelaza są różne – od ledwie zauważalnych, do mocno nasilonych. Czasem występują tylko niektóre z nich:

• Męczliwość, znużenie, uczucie „braku energii”,
• Rozdrażnienie, zaburzenia snu, pamięci i koncentracji,
• Zaburzenia apetytu: niechęć do jedzenia, czasem nietypowe zachcianki na rzeczy niejadalne – tzw. „pica” (chęć na kredę, glinę, ziemię itp.),
• Bladość skóry i błon śluzowych, sucha skóra,
• Pękanie kącików ust (zajady), pieczenie i „wygładzenie” powierzchni języka,
• Suche i łamliwe włosy, kruche, zniekształcone paznokcie.

Niedokrwistość z niedoboru żelaza – badania krwi

Przy niedoborze żelaza w badaniach krwi może wystąpić obniżony poziom ferrytyny, a w morfologii – niski poziom hemoglobiny, mała objętość krwinek czerwonych (niskie MCV), czasem też niska średnia zawartości hemoglobiny w krwince czerwonej (niskie MCH/MCHC). Odchylenia od normy mogą być różne – od niewielkich do dużych, zagrażających życiu. Świadczą one o tzw. anemii mikrocytowej i hipochromicznej o różnym nasileniu. Jednak laboratoryjna diagnostyka niedoboru żelaza nie ogranicza się jedynie do tych parametrów i musi być zawsze przeprowadzona przez lekarza.

Czy może się zdarzyć niedobór żelaza przy dobrej morfologii? Jeśli niedobór ten nie jest spowodowany nagłą, dużą utratą krwi, ale pojawia się stopniowo, to z początku może być niezauważalny. Organizm uzupełnia żelazo w hemoglobinie ze swoich wewnętrznych zapasów i dopiero po ich wyczerpaniu zaczynają pojawiać się nieprawidłowości w morfologii krwi i objawy kliniczne.

Anemia – czy tylko niedobór żelaza? Niedokrwistość z niedoboru witamin

Anemia to stan, który bywa powodowany nie tylko przez niedobór żelaza – czasem jest skutkiem niedoboru witaminy B12 lub kwasu foliowego. W badaniach laboratoryjnych niedokrwistość z niedoboru kwasu foliowego lub witaminy B12 daje inny obraz morfologii krwi – krwinki czerwone stają się powiększone (tzw. anemia makrocytowa lub megaloblastyczna), podczas gdy przy anemii z braku żelaza są małe (niedokrwistość mikrocytowa).

Nieświadomość różnych przyczyn anemii prawdopodobnie dała początek błędnemu przekonaniu, że warzywa takie jak szpinak, buraki czy pokrzywy są dobrymi źródłami żelaza na anemię. Owszem, te warzywa warto jeść przy anemii, jednak nie z powodu zawartości żelaza (które jest słabo przyswajalne), ale dlatego, że zawierają kwas foliowy, witaminę C i inne witaminy.

Chcesz wiedzieć więcej o mądrej suplementacji? Sprawdź nasz artykuł „Co warto suplementować? Suplementacja witamin i składników mineralnych”.

Najczęstsze przyczyny niedoboru żelaza i niedokrwistości

Na niedobory żelaza szczególnie narażone są te osoby, które dopiero budują swoje zapasy żelaza w organizmie: niemowlęta, dzieci i młodzież, osoby trenujące sporty wymagające dużego wysiłku.

• Bardzo ważny jest okres ciąży – to wtedy płód gromadzi zapasy żelaza na pierwsze miesiące życia. Anemia matki, ciąża mnoga, wcześniactwo, a także różne nieprawidłowości w przebiegu ciąży mogą powodować, że dziecko urodzi się z niewielkim zapasem żelaza i będzie bardziej podatne na wystąpienie niedoboru.
• Niedobór żelaza może wystąpić u niemowląt karmionych wyłącznie piersią po szóstym miesiącu. Karmienie piersią jest bardzo zdrowe i powinno trwać jak najdłużej (nawet 2-3 lata), jednak w odpowiednim czasie należy wprowadzać pokarmy dodatkowe bogate w żelazo.
• Starsze dzieci i młodzież wciąż rosną, dlatego bez odpowiedniej podaży żelaza w diecie także mogą zachorować na anemię.
• Szczególną grupę stanowią młode osoby, które zaczynają miesiączkować i tracić żelazo, ale nadal rozwijają się. W tym wieku częste są praktyki niezdrowego odchudzania i niedojadania. Połączenie regularnej utraty żelaza z wciąż dużym zapotrzebowaniem może szybko doprowadzić do powstania niedoboru.

Kolejną grupą narażoną na niedokrwistość z braku żelaza są osoby, które tracą lub zużywają swoje zapasy żelaza:

• Kobiety miesiączkujące
• Kobiety w ciąży,
• Osoby po wypadkach czy krwotokach.

Inne możliwe przyczyny niedoboru żelaza:

• Zaburzenia wchłaniania żelaza z pożywienia. Należą do nich: choroby zapalne przewodu pokarmowego: celiakia, zapalenia jelit, zapalenie żołądka, infekcja Helicobacter pylori itp.,
• Długotrwałe przyjmowanie inhibitorów pompy protonowej, które obniżają kwasowość w żołądku,
• Choroby nowotworowe,
• Choroby pasożytnicze (np. tęgoryjec dwunastnicy, tasiemce),
• Choroby przewlekłe powodujące utratę krwi (np. wrzody żołądka, rak żołądka lub jelita, żylaki przewodu pokarmowego, mięśniaki macicy powodujące obfite krwawienia menstruacyjne),
• Niezbilansowana dieta, szczególnie wegańska lub wegetariańska.

U dorosłych mężczyzn, kobiet bez obfitych miesiączek lub kobiet po menopauzie, niedobór żelaza i anemia są zawsze sygnałem alarmowym, wskazującym na to, że gdzieś w ciele zachodzi utrata krwi, być może niezauważalna. Może to być pierwsza oznaka nowotworu, krwawień z przewodu pokarmowego, wrzodów lub innych poważnych chorób. Dlatego w przypadku podejrzenia niedoboru żelaza zawsze należy zgłosić się do lekarza na pogłębioną diagnostykę.

Leczenie anemii z niedoboru żelaza

Leczenie niedoboru żelaza i związanej z nim anemii zależy od głównej przyczyny tego stanu. Najpierw trzeba zdiagnozować i leczyć chorobę podstawową. Dlatego lekarz dokładnie wypytuje o objawy i tryb życia oraz zleca cały pakiet badań: szczegółowe badania krwi, endoskopię przewodu pokarmowego (gastroskopię i kolonoskopię), w razie potrzeby badania ginekologiczne, urologiczne czy inne.

Sam niedobór najczęściej leczy się doustnymi preparatami zawierającymi żelazo. Powinny to być leki przepisane przez lekarza, który ustali dawkowanie i czas leczenia. Leczenie anemii z braku żelaza jest długotrwałe i może trwać do pół roku – chodzi nie tylko o odbudowanie hemoglobiny, ale także zapasów żelaza w organizmie.

Zażywanie tabletek z żelazem powoduje ciemne zabarwienie stolca, czasem może też dawać objawy niepożądane: ból brzucha, biegunki lub zaparcia, metaliczny posmak. W takim przypadku należy zgłosić to lekarzowi – modyfikacja dawki lub zmiana preparatu zwykle pomaga. Leków zawierających żelazo nie należy łączyć z niektórymi pokarmami, które obniżają jego wchłanianie. Należą do nich: pełnoziarniste produkty zbożowe, orzechy, niektóre warzywa liściaste, nabiał, herbata, kawa i czekolada. Pomóc za to może witamina C – zażywana jednocześnie poprawia przyswajanie żelaza z żywności, leków i suplementów.

W poważnych przypadkach, kiedy silna anemia zagraża zdrowiu lub życiu, lekarz może zalecić przetoczenie koncentratu krwinek czerwonych (KKCz) lub podanie żelaza dożylnie. Takie zabiegi muszą być wykonywane w warunkach szpitalnych, pod nadzorem specjalisty.

Jak zapobiegać niedoborom żelaza? Dieta i suplementy żelaza

W wielu przypadkach niedoborów żelaza można uniknąć dzięki odpowiedniej diecie. Jest ona szczególnie ważna w przypadku kobiet w ciąży, niemowląt, dzieci i młodzieży, a także osób wykonujących duży wysiłek fizyczny i cierpiącym na choroby przewlekłe.

Co jeść, aby zapewnić odpowiednią podaż żelaza? Najlepiej przyswajalną formą jest żelazo hemowe, występujące wątróbce, podrobach, mięsie i krwi. Żelazo występuje też w żółtkach jaj, a także w roślinach: strączkowych, nasionach, zbożach i orzechach. Jednak często zawierają one tzw. składniki antyodżwycze, które utrudniają wchłanianie mikroelementów. Są to np. pochodne kwasu fitynowego, szczawiowego, błonnik, polifenole itp. Podobne działanie mają używki: kawa, herbata i kakao. Przyswajanie żelaza ogranicza też wapń, np. w diecie obfitującej w produkty mleczne. Dieta wegańska i wegetariańska może dostarczać odpowiednich ilości żelaza, jednak należy szczególnie dobrze ją zbilansować i pamiętać o zasadach obróbki kulinarnej oraz (nie)łączenia odpowiednich potraw.

Bogate źródła żelaza w diecie:

• Wątróbka i inne podroby,
• Czerwone mięso,
• Owoce morza,
• Żółtka jaj.

Roślinne źródła żelaza:

• Rośliny strączkowe,
• Produkty zbożowe,
• Nasiona, pestki i orzechy,
• Niektóre warzywa liściaste.

Jak poprawić przyswajanie żelaza z produktów roślinnych?

• Łączyć produkty bogate w żelazo z witaminą C i kwaśnymi dodatkami, np. sokiem cytrusowym,
• Rośliny strączkowe należy starannie namaczać i gotować,
• Częściej wybierać pełnoziarniste produkty zbożowe na zakwasie – fermentacja mlekowa zmniejsza w nich zawartość fitynianów,
• Unikać popijania posiłków mocną herbatą (zieloną i czarną),
• Z umiarem spożywać warzywa bogate w szczawiany (m.in. szczaw, rabarbar),
• Zadbać o suplementację witaminy B12, wystarczające spożycie kwasu foliowego i innych witamin z grupy B.

Osoby na diecie wegańskiej, które mają zwiększone zapotrzebowanie na żelazo i chcą zapobiegać niedoborom – np. kobiety w ciąży czy dzieci - mogą korzystać z produktów wzbogaconych w żelazo lub z dostępnych na rynku suplementów diety w postaci tabletek, kapsułek czy płynów. Dobre są preparaty zawierające żelazo organiczne, np. glukonian czy fumaran żelaza.

Więcej artykułów znajdziesz na Empik Pasje w dziale Zdrowie.

Zdjęcie okładkowe: źródło: shutterstock.com

Bibliografia

1. Dr Ewa Karakulska-Prystupiuk, „Niedokrwistość z niedoboru żelaza – postępowanie w praktyce lekarza rodzinnego”, Lekarz POZ 1/2019, s. 49-55.
2. Lek. Magdalena Wiercińska, „Niedokrwistość z niedoboru żelaza - objawy, przyczyny i leczenie”, artykuł w serwisie Medycyna Praktyczna dla pacjenta. Link: https://www.mp.pl/pacjent/hematologia/choroby/170510,niedokrwistosc-z-niedoboru-zelaza (dostęp: 11.07.2022)